راهنمای جامع برای داروسازان، آزمایشگاه‌ها و تولیدکنندگان دارو

چرا تست پایداری برای داروها اهمیت دارد؟

در صنایع دارویی، کیفیت و ایمنی یک دارو باید در طول زمان حفظ شود؛ از مرحله تولید تا رسیدن به دست مصرف‌کننده. این موضوع به‌ویژه در شرایط مختلف آب‌وهوایی، حمل‌ونقل، و نگهداری اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. به همین دلیل، بررسی پایداری داروها تحت شرایط کنترل‌شده، یکی از مهم‌ترین مراحل در چرخه عمر محصول دارویی است.
ICH که مخفف International Council for Harmonisation of Technical Requirements for Pharmaceuticals for Human Use  است، دستورالعمل‌های بین‌المللی برای تست پایداری داروها را ارائه داده است. این دستورالعمل‌ها استانداردی جهانی برای طراحی، اجرای و ارزیابی مطالعات پایداری محسوب می‌شوند.

آشنایی با سازمان ICH و دستورالعمل‌های پایداری

 ICH چیست؟

سازمان ICH یک نهاد بین‌المللی متشکل از رگولاتورهای دارویی و صنعت است که هدف آن هماهنگ‌سازی نیازمندی‌های علمی و تکنیکی برای ثبت داروها در بازارهای جهانی است. اعضای اصلی آن شامل:

  • FDA (سازمان غذا و داروی آمریکا)
  • EMA (آژانس دارویی اروپا)
  • MHLW/PMDA (ژاپن)

(Health Canada) و سایر رگولاتورها و شرکت‌های بزرگ دارویی

چرا استانداردهای ICH اهمیت دارند؟

  •  کاهش تکرار آزمایش‌های مشابه در کشورهای مختلف
  •  هماهنگی در ثبت داروها در بازارهای جهانی
  • اطمینان از ایمنی، کیفیت و کارایی داروها در تمام طول دوره مصرف

دسته‌بندی دستورالعمل‌های ICH

دستورالعمل‌های ICH در قالب حروف و اعداد شناخته می‌شوند. در زمینه پایداری، دستورالعمل‌های سری Q1 اهمیت دارند:

  • ICH Q1A(R2):  مطالعات پایداری عمومی
  • ICH Q1B: آزمون پایداری نوری
  • ICH Q1C:  مطالعات پایداری برای فرآورده‌های نیمه‌جامد و مایع
  •  ICH Q1D: آزمون‌های شتاب‌دار
  • ICH Q1E: ارزیابی آماری داده‌های پایداری

طراحی مطالعات پایداری بر اساس ICH Q1A(R2)

 اهداف مطالعه پایداری

  • تعیین مدت زمان ماندگاری (Shelf Life)
  •  تعیین شرایط نگهداری مناسب
  • شناسایی مسیرهای تخریب دارو
  • تعریف بسته‌بندی مناسب

انواع مطالعات پایداری

1. طولانی‌مدت (Long-term stability testing): برای شرایط نگهداری عادی
2. شتاب‌دار (Accelerated testing): برای پیش‌بینی رفتار دارو در طول زمان
3. میانی (Intermediate testing): زمانی‌ که تفاوت معنی‌داری بین تست‌های شتاب‌دار و طولانی‌مدت دیده شود
4. شرایط خاص (Stress testing): جهت شناسایی مسیرهای تخریب و اعتبارسنجی روش‌های تحلیلی

طراحی نمونه‌ها

  • انتخاب ۳ سری تولیدی مستقل (Batches)
  • استفاده از بسته‌بندی نهایی بازار
  • انجام آزمون‌ها در ۳ تکرار

مناطق آب و هوایی و شرایط آزمون

تقسیم‌بندی مناطق آب‌وهوایی

بر اساس شرایط دما و رطوبت، جهان به ۴ منطقه اصلی تقسیم می‌شود:

منطقه

شرایط آب‌وهوایی

کشورها

I

معتدل

اروپا، کانادا

II

نیمه‌گرم و مرطوب

ژاپن، آمریکا

III

گرم و خشک

ایران، بخش‌هایی از هند

IV

گرم و بسیار مرطوب

جنوب شرق آسیا، آفریقا

شرایط آزمون بر اساس منطقه

نوع تست

دما (°C)

رطوبت نسبی (%)

مدت زمان

طولانی‌مدت (Zone II)

25 ± 2

60 ± 5

12 ماه یا بیشتر

شتاب‌دار

40 ± 2

75 ± 5

6 ماه

میانی

30 ± 2

65 ± 5

6 ماه

Zone IVb (مرطوب‌ترین)

30 ± 2

75 ± 5

12 ماه

آزمون‌های مورد نیاز در تست پایداری

 آزمون‌های فیزیکی

  • تغییر رنگ، بو یا ظاهر
  • بررسی ویسکوزیته
  • اندازه‌گیری pH
  • بررسی یکنواختی محتویات

 آزمون‌های شیمیایی

  • سنجش ماده مؤثره (API)
  • شناسایی محصولات تخریب
  • سازگاری با مواد جانبی

 آزمون‌های میکروبیولوژیکی

  • آلودگی باکتریایی
  • آزمون‌های استریلیتی
  • نگهدارنده‌های میکروبی

 آزمون پایداری نوری (ICH Q1B)

بررسی تخریب محصول در برابر نور فرابنفش و مرئی، با نور کنترل‌شده طبق مشخصات استاندارد.

تحلیل داده‌ها و تعیین ماندگاری

روش تحلیل آماری بر اساسQ1E))

از روش‌های رگرسیون خطی برای بررسی تغییر در میزان ماده مؤثره در طول زمان استفاده می‌شود. در صورت عدم تغییر معنی‌دار، ماندگاری دارو تأیید می‌شود.

تعیین Shelf Life

  • نقطه‌ای که مقدار ماده مؤثره به زیر حد قابل قبول برسد، پایان ماندگاری است
  • نتایج به صورت برچسب روی دارو درج می‌شود

 تمدید یا کاهش ماندگاری

بر اساس داده‌های واقعی یا مطالعات جدید، شرکت می‌تواند درخواست تمدید یا تغییر مدت ماندگاری را به رگولاتور ارائه دهد.

الزامات بسته‌بندی در مطالعات پایداری

چرا بسته‌بندی اهمیت دارد؟

نوع بسته‌بندی (بطری شیشه‌ای، آلومینیوم، PVC) می‌تواند تأثیر چشم‌گیری در محافظت از دارو داشته باشد. باید در مطالعات پایداری، از بسته‌بندی نهایی استفاده شود.

آزمون‌های سازگاری بسته‌بندی

  • نفوذپذیری بخار آب
  • واکنش بسته‌بندی با دارو
  • محافظت در برابر نور

اجرای آزمون در اتاقک تست پایداری

 اتاق‌های تست پایداری چیستند؟

اتاقک‌های پایدارسازی محیطی (Stability Chambers) تجهیزاتی هستند که شرایط دقیق دما و رطوبت را برای طولانی‌مدت و شتاب‌دار تأمین می‌کنند.

ویژگی‌های ضروری اتاقک‌ها

  • دقت دمایی ±0.5 درجه
  • رطوبت قابل کنترل 40–95%
  • سیستم هشدار دهنده در صورت نوسان شرایط
  • گزارش‌گیری دیجیتال و ثبت داده‌ها

معتبرسازی اتاقک

قبل از شروع آزمایش، اتاقک باید از نظر یکنواختی دما، اعتبارسنجی شود (Mapping و Calibration)

چالش‌ها و نکات اجرایی

چالش‌های رایج

  • تغییر ناگهانی دما در قطع برق
  • آلودگی میکروبی
  • خطای انسانی در ثبت داده‌ها
  • تداخل معرف‌ها در روش‌های تحلیلی

راهکارها

•    استفاده از UPS برای پایداری برق
•    تدوین SOP دقیق برای اجرای آزمون
•    استفاده از سیستم‌های ثبت دیجیتال
•    آموزش پرسنل کنترل کیفیت

تفاوت مطالعات پایداری برای داروهای مختلف

نوع دارو

الزامات خاص پایداری

داروهای بیولوژیک

دماهای پایین‌تر، بررسی تخریب پروتئین‌ها

داروهای تزریقی

کنترل دقیق میکروبیولوژیکی، استریلیتی

داروهای گیاهی

تعیین فعالیت ترکیبات فعال، نوسانات فصلی

داروهای ترکیبی

بررسی اثرات متقابل اجزا در طول زمان

جمع‌بندی نهایی

استانداردهای ICH برای تست پایداری، نقشه راهی دقیق برای اطمینان از کیفیت، ایمنی و اثربخشی داروها در شرایط واقعی زندگی هستند. اجرای درست این آزمون‌ها نه‌تنها برای تأییدیه‌های رگولاتوری ضروری است، بلکه نقش مهمی در حفاظت از جان بیماران و افزایش اعتبار برند دارویی ایفا می‌کند.
شرکت‌ها، آزمایشگاه‌ها و داروسازان می‌توانند با تجهیز آزمایشگاه‌های خود به اتاقک‌های تست پایداری معتبر و رعایت دقیق الزامات  ICH، مسیر تولید محصولاتی با استاندارد جهانی را هموار کنند.

نیاز به راه‌اندازی اتاق تست پایداری دارید؟

در آرکا راد تجارت ARTECO ، ما نه ‌تنها تجهیزات حرفه‌ای تست پایداری را ارائه می‌دهیم، بلکه خدمات مشاوره، نصب، اعتبارسنجی و آموزش تخصصی نیز فراهم کرده‌ایم. برای دریافت کاتالوگ، استعلام قیمت یا رزرو جلسه مشاوره با کارشناسان ما در تماس باشید.

محصولات مرتبط